هزاران کتاب و دهها هزار مقاله تحقیقی درباره انقلاب روسیه نوشته شده اند. خواننده علاقمند بعضا می ماند برای درک بهتر آن، سراغ کدام یکی برود.
قبلا
لیستی از میان کتابهایی را که در این مورد خوانده بودم را به علاقمندان فارسی زبان
معرفی کردم. از آن زمان تا بحال تعدادی کتاب و مقاله مهم دیگر را هم فرصت کرده
خوانده ام. یکی از کتابهایی که برای خواننده مبتدی می‌تواند بسیار ارزشمند باشد،
اثر جان ویل(۱) ""صلح، زمین، نان!" تاریخی از انقلاب
روسیه"(۲) است. "صلح، زمین، نان!" در سال ۱۹۹۶ به رشته تحریر در
آمده است. کتابی است که به زبانی ساده و برای خواننده علاقمندی که می‌خواهد یک
شناخت ابتدای از انقلاب روسیه داشته باشد نوشته شده، که عدم آشنائی ابتدائی
خواننده را مد نظر دارد. این کتاب شامل ۹ فصل، یک مٶخره و یک کرنولوژی است. همه
فصل‌ها با زبانی ساده، کوتاه و "شیرفهم" کن؛ و هر فصلی در مورد یک موضوع
مشخص نوشته شده است. هر فصلی به فصل ماقبل خود ارتباط مستقیم دارد. نکات کتاب برای
علاقمندی که تاریخ انقلاب روسیه را قبلا عمیقتر خوانده باشد، تازگی ندارند؛ اما
دلیل انقلاب، و موضوعات مهم انقلابیون و توده‌های درگیر انقلاب برای خواننده
علاقمند و مبتدی بخوبی ملموس می‌شوند. در لابلای هر فصلی، درباره یک شخصیت – از
نظر نویسنده تأثیرگذار – و یا یک واقعه مشخص مهم مربوط به انقلاب جداگانه و نسبتا
به تفصیل نوشته شده است. اجازه بدهید به موضوعات هر فصل به طور خلاصه اشاره بکنیم.
فصل
اول نگاه گذرای دارد به روسیه زیر چکمه‌های تزارها. فکر کردن به مدرنیزاسیون روسیه
توسط مشاوران تزار وقت پس از شکست روسیه در جنگ کریمه، که عقبماندگی روسیه در
برابر کشورهای غربی را از هر نظری به نمایش گذاشت، تم اصلی این فصل است.
مدرنیزاسیون این فصل در سه عرصه، ۱) اصلاحات ارضی و آزادسازی سرفها، ۲) وضعیت طبقه
کارگر نوپا در روسیه و ۳) اصلاحاتی سیاسی، توضیح داده شده است.
در
لابلای فصل اول، به "عصر طلائی ادبیات روسیه" و نقش نویسندگانی چون
تولستوی، داستایوسکی، تورگینف و چخوف اشاره می کند که با زبانهای مخصوص آن روز
اعتراض، اعتراض به اتوکراسی را بیان می کنند.
فصل
دوم "روسیه انقلابیون" است که نگاهی گذرا دارد به گرایشات سیاسی
انقلابیون، از جمله پوپولیستها، نارودنیکها، سوسیال دمکراتها و اس آرها، در دوره
های مختلف در روسیه. توضیحات خوبی هم درباره انقلاب ۱۹۰۵ و سالهای بعد از آن دارد؛
اما متأسفانه "دسامبریستهای" ۱۸۲۵، که شاید بشود آنها را پیشگامان
انقلابیون نسل بعدی نامید، از قلم انداخته است. برای خواننده علاقمندی که بخواهد
از گرایشات و شخصیتهای انقلابی روسیه در سده ۱۹ میلادی درک بهتری پیدا کند، کتاب
"ریشه های انقلاب"(۳) از فرانکو ونتوری، منبع باارزشی است.
در
لابلای فصل دو، بیوگرافی کوتاهی از لنین آمده است.
فصل
سوم اختصاص دارد به روسیه در جنگ جهانی اول و وضعیت عمومی آن کشور در این دوره.
اینجا به اضمحلال تزاریسم به اختصار می پردازد و به نکات مهمی که به درک خواننده
از این موضوع کمک می کند، پرداخته است.
به
مناسبت درگیر بودن روسیه در جنگ جهانی اول و توصیفی که آلکساندر سولژنیتسن در کتاب
"اوت ۱۹۱۴" آورده است، آن بخش ویژه به سولژنیتسن، کتاب فوق و وضعیت
روسیه در جنگ اختصاص داده شده است.
فصل
چهارم اختصاص دارد به انقلاب فوریه که از کتاب خواندنی تسوگوشی هاسگاوا(۴)
"انقلاب فوریه: پتروگراد ۱۹۱۷"(۵) استفاده کرده است. در این بخش به
اعتراض روبه رشد کارگران و شروع انقلاب در روز جهانی زن و نقش مهم زنان در شروع
انقلاب، که هیچ حزب و جریانی انتظار سرنگونی تزار را نداشت، می‌پردازد. به عدم
همکاری سربازان و نیروهای قزاق با پلیس می‌پردازد و همچنین به چگونگی شروع شورش
سربازان خوب پرداخته است. منفور بودن پلیس تزار را به ما یادآوری می‌کند که با چه
بیرحمی‌ای دست به هر جنایتی می‌زدند و چه به جا جواب درخوری از سربازان و کارگران
دریافت کردند.
در
لابلای این بخش، شعری و اشاره کوتاه ویژه ای به جانبختگان فوریه گنجانده شده است.
فصل
پنج اختصاص دارد به "قدرت دوگانه" و نقش شورای پتروگراد. جان ویل اینجا
به خوبی توخالی بودن "دولت موقت" را توضیح می‌دهد که مهمترین مهره‌هایش بارها
می گویند: تنها زمانی حرفش برو دارد که در تناقض با مصوبات شورای پتروگراد نباشد.
روزهای اول قدرت دوگانه، هم در شورای پتروگراد که اس آرها و منشویکها در آن اکثریت
دارند، و هم در دوما و دولت موقت، بر سر یکسری از مطالبات فوری انقلاب توافق می‌شود؛
اما بر سر سه مطالبه اصلی‌ای که منجر به انقلاب و سرنگونی تزاریسم شد: صلح، نان، و
زمین کسی چیزی نمی‌گوید! هر دوی این نهادها با آن ترکیب اولیه، می‌خواهند این
مطالبات را فعلا قربانی ادامه جنگ و به امید پیروزی روسیه در جنگ، بکنند! این بخش
همچنین به اختصار، اما به جا و مهم، به کنترل کارگری و نقش "کمیته‌های
کارخانه" و کارکرد آنها می‌پردازد. کنترل کارگری و نقش "کمیته‌های
کارخانه" را قبلا نویسندگانی چون کارمن سیریانی(۶) و اس. آ. اسمیت(۷) به
تفصیل درباره‌اش نوشته بودند، اما برای خواننده‌ای که پیش زمینه‌ای ندارد، توضیحات
کوتاه و مختصر جان ویل، می‌تواند کافی باشد.
در
این فصل لنین به ایستگاه فنلاند می‌رسد و هزاران سرباز، کارگر و هوداران بلشویکها
با سرود "مارسییز" به پیشواز او می‌روند. از اینجا او صدای اعتراض
کارگران و کل جامعه می‌شود. به یکی دو سخنرانی لنین در همان یکی دو روز اول، یکی
در جمع نمایندگان سربازان کرونشتات و دیگری در جمع کادرهای مرکزی حزب بلشویک که به
"تزهای آوریل" مشهورند، اشاره می‌کند که چگونه برق از سر همه آنها
پراند.
در
پروسه انقلاب روسیه، از فوریه تا اکتبر می‌توان به چند واقعه مهم اشاره کرد و هر
کدام را می‌شود بعنوان نقطه عطف برگزید. بحران معروف به "روزهای آوریل"،
که منجر به سقوط کابینه لیبرالها به رهبری پاوول میلیوکوف شد، شاید یکی از مهمترین
این وقایع باشد، که این فصل آن را هم به حد مناسب و کافی توضیح می‌دهد.
پاوول
میلیکوف شخصیت اصلی لیبرال و تئوریسین حزب کادت بود. در این بخش اشاره کوتاهی به
او در لابلای فصل آمده است.
فصل
ششم توضیح می‌دهد که انقلاب چگونه به چپ می‌چرخد. کابینه دوم دولت موقت، به دنبال
بحران "روزهای آوریل" و استعفای میلیوکوف بعنوان وزیر امور خارجه که
مهمترین پست وزارت در این دوره است، اکنون دارای شش وزیر از احزاب چپ (آس آرها و
منشویکها) است. هم رهبران احزابی که در شورای پتروگراد اکثریت داشتند و هم رهبران
احزاب راست و لیبرال که اکنون هر دو در کابینه دولت موقت هستند، گرچه اختلاف عجیب
و غریبی سر سیاستهای مربوط به ادامه جنگ نداشتند که در شرایط متعارف غیرقابل حل
نباشند، اما بخاطر پایگاه اجتماعی هر کدام و توده‌هایی را که نمایندگی می‌کردند،
نتوانستند بر سر چگونگی برخورد به ادامه جنگ با هم توافق بکنند. چگونگی این موضوع،
بخشی از فصل شش است.
نقش
سربازان در انقلاب روسیه غیرقابل انکار است. در این فصل وویل به رابطه سربازان با
افسران ارشدتر ارتش اشاراتی خواندنی دارد که تنفر سربازان از نظام تزاری را ملموس
می‌کند. داشتن یک شناخت نسبی از این رابطه و این تنفر جایگاه "فرمان شماه
یک"، که شاید مهمترین فرمان شورای پتروگراد باشد، درک صدور "فرمان شماره
یک" را آسان‌تر می‌کند.
جان
وویل اینجا یک پاراگراف از آلبرت ریس ویلیام، انقلابی و روزنامه نگار آمریکائی را
که در انقلاب ۱۹۱۷ به همراه جان رید، بسی بیتی و لوئیس براینت در روسیه بود را
آورده است که اشکهای خواننده را سرازیر می‌کند.
موقعیت
نامطلوب ارتش روسیه در جنگ و اصرار و پافشاری رهبران وقت شورا و دولت موقت بر
ادامه جنگ و همچنین نبود مایحتاج اولیه برای گذران بخور و نمیر زندگی، به چپ
چرخیدن انقلاب و "روزهای ژوئیه" را در این فصل توضیح می‌دهد.
جعبه
ویژه این فصل به مهمترین شخصیت دولت موقت، آلکساندر کرنسکی اختصاص دارد.
"شبح
ارتجاع" عنوان فصل هفت این کتاب است. بخش زیادی از این فصل با کمک سه کتاب
مورد علاقه من: ۱) "بلشویکها به قدرت می‌رسند"، آلکساندر رابینوویچ، ۲)
"انقلاب روسیه"، مارسل لیبمن، و ۳) "انقلاب روسیه ۱۹۱۷"،
نیکلای سوخانوف نوشته شده است. دوره‌ای را که این فصل قرار است بپوشاند، شاید از
پرتحول‌ترین دوره‌های بین فوریه و اکتبر باشد. روحیه دهقانان، وضعیت انقلاب و
نیروهای سیاسی درگیر هم در شورا و هم در دولت موقت بعد از "روزهای
ژوئیه" و افتضاح تبانی با کورنیلوف از طرف لیبرالها، همگی در این فصل
پوشانده شده‌اند. از نظر من نویسنده یک کار هرکولی کرده که توانسته تصویر نسبتا
خوبی از این دوره بدهد؛ اما چیزی درباره دو واقعه مهم که به بی‌اعتبار شدن هر چه
بیشتر احزاب به اصطلاح میانه‌رو (منشویکها و اس‌آرها) منجر شد نمی‌گوید: ۱)
"کنفرانس مسکو" ۲) "ماقبل پارلمان"(۸). اما توضیحات مهمی که
حول شکست طرح کودتای کورنیلوف آمده، تصویری نسبی خوبی از قدرتگیری دوباره بلشویکها
و بخصوص اعتباری که شورا بعنوان نهاد اصلی انقلاب کسب می‌کند، می‌دهد. این فصل
خواندنی‌تر از بقیه فصل‌های کتاب است.
تروتسکی
یکی از مهمترین شخصیتهای انقلاب روسیه است که در ایران زیر نفوذ تأثیرات سیاسی حزب
توده و عموزاده‌های آن در میان احزاب و اشخاص چپ، به شخصیتی "منفور" و
"ضدانقلاب" تقلیل داده شده بود. در لابلای این فصل، نویسنده نگاهی
کوتاه، اما خوب به زندگی تروتسکی دارد.
روزهای
منتهی به قیام اکتبر تم فصل هشت کتاب، تحت عنوان "اکتبر سرخ" است. این
فصل که با کمک چند کتاب مهم تاریخ انقلاب روسیه، از جمله کتاب دو جلدی معتبر
ویلیام چمبرلین، "انقلاب روسیه، ۱۹۱۷ – ۱۹۲۱"، که خود تقریبا از شاهدان
عینی انقلاب بود نوشته شده است. انقلاب کار توده هاست. این را ما باید هر روزه به
خودمان گوشزد کنیم؛ اما کمتر کسی شکی در این دارد که بدون لنین چیزی به نام انقلاب
اکتبر وجود نمی‌داشت و این را جان وویل به نقل از آلکساندر رابینویچ باری دیگر به
ما یادآوری می‌کند. نقش عظیم لنین در قانع کردن کمیته مرکزی و رهبران قیام که با
در نظر گرفتن شکستهای قبلی در آوریل و ژوئیه مطمئن نبودند این بار پیروز شوند، به
ما یادآوری می‌شود. سخنرانی لنین در افتتاحیه کنگره شوراها به مختصر بیان شده که
تفاوت عظیم نگرش او به مطالبات توده‌های روسیه را با نگرش رهبران احزاب سوسیالیست
"میانه‌رو" تفاوتی چون شب و روز است!
بیوگرافی
مختصر جان رید جعبه وارد شده در لابلای این فصل است که خواندنش آدم را به یاد یکی
از مهترین گزارشگران روزهای قیام اکتبر می‌اندازد. کتاب "ده روزی که دنیا را
لرزاند!" از جان رید از مهمترین کتاب شاهدان عینی انقلاب اکتبر است.
فصل
آخر کتاب به مشکلاتی که بلشویکها بعد از قدرتگیری با آن روبرو بودند و از جمله جنگ
داخلی و حمایت کشورهای بزرگ غربی از ارتش سفید می‌پردازد که نکات مهمی را بازگو
کرده است. از همان روزی که بلشویکها قدرت گرفتند، بازماندگان تزار، لیبرالها و
سوسیالیستهای "میانه‌رو"، بخصوص اس‌آرها در سه جبهه علیه بلشویکها به
جنگ برخاستند. علاوه بر کمکهای فراوان لجیستکی به "سفیدها" حدود ۱۸۰
هزار نیروی نظامی دولتهای غربی با ارتش سرخ در جنگ بود. دولتهای غربی دولت نوپای
کارگری را از هر جهتی مورد حمله قرار داد. این وضعیت، علاوه بر اینکه نزدیک به نه
میلیون نفر قربانی به جا گذاشت، همچنین باعث محدود شدن آزادی‌های سیاسی شد که
استالینیسم را از خود بیرون داد.
در
حاشیه این فصل، نکاتی درباره تأثیر انقلاب روسیه بر جهان نوشته شده‌اند. انقلاب
روسیه روحیه انقلابی در توده‌های وسیعی از اروپا و آمریکا در سالهای بلافاصله بعد
از جنگ جهانی اول گرفته تا الهام گرفتن انقلابیون در چین، ویتنام، کوبا و غیره را
بالا برد.
***
کتاب
""صلح، زمین، نان!" تاریخی از انقلاب
روسیه" کتابی است که برای علاقمندانی که آشنائی چندانی با انقلاب روسیه
ندارند، نوشته شده است. این کتاب با کمک چند کتاب مهم نوشته شده است. هر فصلی از
کتاب روزنه‌ای به خواننده باز می‌کند که خواننده را علاقمند به موضوع کند بلکه
برود مطالعه وسیعتری روی همان موضوع انجام بدهد. از نظر من کتاب موفقی است و خواندن
آن را به دوستان علاقمند به انقلاب روسیه توصیه میکنم.
(۱)
(John J. Vail)
(۲) (“Peace, Land,
Bread!” A history of Russian Revolution)
(۳)(Roots of Revolution: A History of the Populist and Socialist
Movements in 19th Century Russia)
(۴) (Tsugoshi Hasegawa)
(۵)
(The February Revolution: Petrograd 1917)
(۶)
(Carmen Siriani)
(۷) S. A. Smith
(۸)
(Pre-Parliament)
۹
ژوئیه ۲۰۲۰
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر